Bir ideolojiye bir davranışlar bütününe sahip olmak, yatırım yapmak gibi telakki ediliyor ve sahibi tarafından korumaya alınıyor. Sahip olunan bir mal ve servet gibi. Bir yönünü eleştirdiğimiz zaman, hemen savunmaya geçiyor. “Aman bazı kayıplara uğrayacağım!” gibisinden. Savunma psikolojisi o kadar önce çıkıyor ki, düşünmek istemiyor. Demagoji bu ihtiyaçtan doğar zaten. Sayısız örnek verebilirim. “Doğruyu anlatmışım, kabul etmemiş, sonra başına çeşitli musibetler gelmiş” türünden. Özel hayatla fikrî hayat bu açıdan çok farklı değil. Negatif nefs (nefs-i emmâre) işte budur; sahih düşünceyi engeller. Araya gurur girer, bencillik girer, alınganlık girer; bir sürü olumsuz kavram sis bulutu gibi bir set oluşturur. Ve bu hali yaşayanlar onu normal karşılarlar, hayatın gereği sayarlar. Var olmak bu demektir onlara göre. Laf da hazırdır; ben böyleyim, beni böyle kabul edeceksin! Halbuki insan gelişmeye muhtaç olarak yaratılmıştır. “Düşündüm, öğrendim, bitti” dersen, gelişmeye göre ayarlanmış fıtrî dengelerin bozulur. Geride kalmakla geriye gitmek arasında bir fark yok ki. Bir günün bir gününe eşit olmayacak. Akar su gibi olacaksın, bir su birikintisi gibi değil. “Düşünmeye vaktim yok” demek, “yaşamaya vaktim yok” demektir. Bunun anlamı ruhunun esaret altında bulunmasıdır. Senin duyusallıkla anacağın hatıraların olmaz, değerli tecrübelerin olmaz; mutluluk özlemlerin, hayallerin, sevgilerin olmaz. Düşünmeye vaktin yoksa sen de yoksun. Yok gibisin. “Yaşamak hatırlamaktır” sözü bir kitap ismi ve güzel bir söz. Fakat düşünerek ve ona bağlı olarak sevgiyle yaşamamışsan neyi hatırlayacaksın? Ancak bazı isimleri ve cisimleri hatırlarsın ki, öylesi olmasa da olur. Önemli olan, gönülden hatırlamaktır, hatırladıkça içinin hafiften de olsa dalgalanmasıdır. Düşünmeden yaşayanlarda bunlar olmaz. Çünkü düşünme ihtiyacı kalbin, sevginin sırlarına yönelme arzusundan doğar. Değişmek çok oynak bir kavram. Değişmemesi gereken şeyler değişiyor, değişmesi gerekenler değişmiyor ise; buna değişim kavramının yozlaşması ve genel yozlaşmayla buluşması denir. Doğru olan, değişmemesi gerekenlere dayanarak değişmesi gerekenlerin değişmesidir. Değişmemek mümkün değil; ya pozitif ya negatif değişeceksin, ya düşünerek gelişeceksin ya da düşünmeden değişip yozlaşacaksın. Karmakarışık bir şey yaşanıyorsa, orada ortamı kilitleyen bir kaos yaşanıyor demektir. Başkalarının etkisinde iradesiz bir sürüklenme söz konusudur ve değişim, anlamını kaybetmiştir. Sadece değiştirilirsiniz. Düşünmeyen sadece değiştirilir. Kendi iradesiyle yaptığı bir hata bile yoktur. Sürüklenip gider. Yani anormalleşmeye doğru değişir. Düşün de, yanlış düşün; düşünmeme illetinin çaresi yok. Polemikçiler, kavgacılar, ağzı ve üslubu bozuklar, düşünce kullanmıyor. Şuur altımız şuurumuzun üstüne çıktı sanki. Düşünce kullanmıyoruz, şuur altındaki birikimlerin dürtüleri ön planda. Anlayamıyorsunuz. “Unutulmamış bir birikimin dürtüsü mü var acaba?” demekten kendinizi alamıyorsunuz. Boşalan ideolojilerin sadece inat damarlarını almışlar, onları kullanıyorlar. Fıtrata aykırı, literatüre aykırı, kavramlar diline aykırı... Bir tek bâriz vasıfları var: Düşünmüyorlar. Düşünmeme inadı, insanlık tarihinin şahit olduğu bir hal değil. Bizde bu hal, yeni bir ideoloji gibi ortaya çıktı. Özeleştiri imaları karşılık bulmuyor. “Bir iletişimsizlik duvarı kalsın ama öyle olmasın” tercihi ise bu, inanç ve ebedî yolculuk hakikatine aykırı. O duvar bir gün nasılsa yıkılacak. Birkaç günlük nedamet aydınlığının bile bir mutluluk buluşması olabileceğini akıl edememektir. Düşünmeme inadının faturası, düşünme hatalarından çok daha ağır.
Bir ideolojiye bir davranışlar bütününe sahip olmak, yatırım yapmak gibi telakki ediliyor ve sahibi tarafından korumaya alınıyor. Sahip olunan bir mal ve servet gibi. Bir yönünü eleştirdiğimiz zaman, hemen savunmaya geçiyor. “Aman bazı kayıplara uğrayacağım!” gibisinden. Savunma psikolojisi o kadar önce çıkıyor ki, düşünmek istemiyor. Demagoji bu ihtiyaçtan doğar zaten. Sayısız örnek verebilirim. “Doğruyu anlatmışım, kabul etmemiş, sonra başına çeşitli musibetler gelmiş” türünden. Özel hayatla fikrî hayat bu açıdan çok farklı değil. Negatif nefs (nefs-i emmâre) işte budur; sahih düşünceyi engeller. Araya gurur girer, bencillik girer, alınganlık girer; bir sürü olumsuz kavram sis bulutu gibi bir set oluşturur. Ve bu hali yaşayanlar onu normal karşılarlar, hayatın gereği sayarlar. Var olmak bu demektir onlara göre. Laf da hazırdır; ben böyleyim, beni böyle kabul edeceksin! Halbuki insan gelişmeye muhtaç olarak yaratılmıştır. “Düşündüm, öğrendim, bitti” dersen, gelişmeye göre ayarlanmış fıtrî dengelerin bozulur. Geride kalmakla geriye gitmek arasında bir fark yok ki. Bir günün bir gününe eşit olmayacak. Akar su gibi olacaksın, bir su birikintisi gibi değil. “Düşünmeye vaktim yok” demek, “yaşamaya vaktim yok” demektir. Bunun anlamı ruhunun esaret altında bulunmasıdır. Senin duyusallıkla anacağın hatıraların olmaz, değerli tecrübelerin olmaz; mutluluk özlemlerin, hayallerin, sevgilerin olmaz. Düşünmeye vaktin yoksa sen de yoksun. Yok gibisin. “Yaşamak hatırlamaktır” sözü bir kitap ismi ve güzel bir söz. Fakat düşünerek ve ona bağlı olarak sevgiyle yaşamamışsan neyi hatırlayacaksın? Ancak bazı isimleri ve cisimleri hatırlarsın ki, öylesi olmasa da olur. Önemli olan, gönülden hatırlamaktır, hatırladıkça içinin hafiften de olsa dalgalanmasıdır. Düşünmeden yaşayanlarda bunlar olmaz. Çünkü düşünme ihtiyacı kalbin, sevginin sırlarına yönelme arzusundan doğar. Değişmek çok oynak bir kavram. Değişmemesi gereken şeyler değişiyor, değişmesi gerekenler değişmiyor ise; buna değişim kavramının yozlaşması ve genel yozlaşmayla buluşması denir. Doğru olan, değişmemesi gerekenlere dayanarak değişmesi gerekenlerin değişmesidir. Değişmemek mümkün değil; ya pozitif ya negatif değişeceksin, ya düşünerek gelişeceksin ya da düşünmeden değişip yozlaşacaksın. Karmakarışık bir şey yaşanıyorsa, orada ortamı kilitleyen bir kaos yaşanıyor demektir. Başkalarının etkisinde iradesiz bir sürüklenme söz konusudur ve değişim, anlamını kaybetmiştir. Sadece değiştirilirsiniz. Düşünmeyen sadece değiştirilir. Kendi iradesiyle yaptığı bir hata bile yoktur. Sürüklenip gider. Yani anormalleşmeye doğru değişir. Düşün de, yanlış düşün; düşünmeme illetinin çaresi yok. Polemikçiler, kavgacılar, ağzı ve üslubu bozuklar, düşünce kullanmıyor. Şuur altımız şuurumuzun üstüne çıktı sanki. Düşünce kullanmıyoruz, şuur altındaki birikimlerin dürtüleri ön planda. Anlayamıyorsunuz. “Unutulmamış bir birikimin dürtüsü mü var acaba?” demekten kendinizi alamıyorsunuz. Boşalan ideolojilerin sadece inat damarlarını almışlar, onları kullanıyorlar. Fıtrata aykırı, literatüre aykırı, kavramlar diline aykırı... Bir tek bâriz vasıfları var: Düşünmüyorlar. Düşünmeme inadı, insanlık tarihinin şahit olduğu bir hal değil. Bizde bu hal, yeni bir ideoloji gibi ortaya çıktı. Özeleştiri imaları karşılık bulmuyor. “Bir iletişimsizlik duvarı kalsın ama öyle olmasın” tercihi ise bu, inanç ve ebedî yolculuk hakikatine aykırı. O duvar bir gün nasılsa yıkılacak. Birkaç günlük nedamet aydınlığının bile bir mutluluk buluşması olabileceğini akıl edememektir. Düşünmeme inadının faturası, düşünme hatalarından çok daha ağır.