Geçtiğimiz hafta, basında, forex piyasasında SPK’nın kaldıraç oranları ile yeni düzenlemelere gideceği haberi yer aldı. Birkaç satırla geçiştirilen bu haber aslında çok önemli ve gerçekten bir an evvel el atılması gereken bir konu. Forex piyasası, birkaç yüz dolarlık küçük teminatlarla hesap açılarak cep telefonlarından dahi günün her saati döviz alınıp satılabilen bir piyasa. Normalde bir banka hesabında bin doları olan biri ancak o kadar işlem yapabilir. Örneğin, tanesi 1,25 dolara ancak 800 Euro satın alabilir. Forex piyasasının en önemli farkı hesap sahibine bunun 100 katı gibi çok daha üzerinde miktarlarda alım satım imkânı, yani kaldıraç sağlıyor olması. Hesapta sadece bin dolar bile olsa 100 bin dolarlık işlem yapılabiliyor ve örneğin tanesi 1,25 dolardan 80 bin Euro satın alabiliyor (komisyon hariç). Kur 1,25’ten yukarı giderse iyi. Örneğin, kur 1,2625’e çıktığında hesap sahibinin elindeki Euro’ların değeri 101 bin dolara çıkıyor. Satarsa bin dolar ya da (hesabını bin dolar ile açtığı için) %100 kazancı cebine koymuş oluyor. Zaten bu piyasaların reklamları hep böyle kazanılan örneklerle yapılıyor. Ama kur bir anda 1,2375’e inerse, ki bu birkaç dakika içinde dahi olabilir, bin dolar kaybediliyor. Hesabın bulunduğu şirket de anında zararı teminattan tahsil ederek hesabı sıfırlıyor. Spot döviz piyasasında dünyada günde net 2 trilyon dolarlık döviz alınıp satılıyor. Bu kadar yüksek işlem hacminde kısa vadede kurların istikrarlı bir şekilde hangi yöne gideceğini öngörebilmek imkânsız. Çok talihli bir hesap sahibi birkaç kez doğru tahmin yapabilir elbette. Ama muhakkak surette bir sonrakinde yanılır. Yanıldığı zaman da eğer yüksek kaldıraçlı işlem yapıyorsa hesabı sıfırlanır. Küçük yatırımcı sürekli olarak kuru doğru bilemeyeceğine göre ve birkaç kez kazandıktan sonra da piyasadan çıkma basiretini gösteremezse hesabını büyük olasılıkla sıfırlayacaktır. Kaldıraç olmasa sorun yok çünkü hesabını sıfırlama tehlikesi yok. Yatırımcı piyasa beklentisinin tersine geliştiğinde bekleyebilir. Euro aldığında kur yükselse bile yeniden düşene kadar bekler ve düştüğü zaman satarak kazanmış olur. Ama 100 bin dolar yerine bin dolarla bu işi yaptığında çok daha az kazandığı için cazibesi (ve aracı kurumun komisyon kazancı) azalır. Elbette bu tür piyasaların faydalı yanı da var ve zaten o nedenle izin veriliyor. Belli bir döviz cinsi borcu ya da alacağı olanların düşük bir teminatla kurdaki değişimlere karşı kendilerini korumaya almalarına imkân tanıyor. Örneğin, alacağı dolar, ödemesi Euro olan bir şirket bu piyasada bugünkü kurdan dolar satıp Euro alarak dolar/Euro kurundaki değişime karşı kendini koruyabiliyor. Çok düşük bir teminatla yüksek kaldıraç mümkün olduğu için bu pozisyonu kolaylıkla ve ucuza alabilir. Bu tür koruma imkânının olabilmesi için birbirlerinin tersi ihtiyacı olan şirketlerin ya da bireylerin piyasaya girmesi gerekir. Spekülasyon amaçlı yatırım yapanlar da farklı pozisyonlar alarak bu amaca hizmet ederler. Yatırım stratejisi sadece genel beklentinin tersine hareket etmek olan yatırımcılar vardır. Ama bu piyasalarda kurumlara ya da kurumsal yatırımcılara hizmet vermek asıl amaç olmalıdır. Çünkü onlar, işlerini profesyonelce yaparlar. Bu tür kurumların bünyelerinde risk yönetim birimleri bulunur. Korunma amaçlı da olsa spekülasyon da olsa hangi durumlarda teminatlarını kaybedebileceklerini ve bunun da kurumlarına nasıl bir zarar vereceğini önceden hesaplarlar. Ona göre de önlemlerini alırlar. Forex piyasaları daha ziyade spekülasyon amaçlı olsa da Vadeli İşlemler Borsası (VOB) aslında finansal risklere karşı koruma amaçlı ortaya çıkmış bir piyasadır. Ama o da zamanla kurumsal yatırımcılardan ziyade spekülasyona dayalı hareket eden küçük yatırımcılardan talep gördü ve amacından uzaklaştı. Sadece bir koyup yüz alma tarafından olaya yaklaşan küçük yatırımcılar kısa sürede teminatlarını sıfırladılar. Bu durum, son yıllarda VOB’a olan ilginin durmasında ve piyasanın gelişememesinde önemli rol oynadı (Grafik). Korunma ihtiyacının ve kaldıracın önemli faydalarının olduğu bu tür piyasalarda regülatörün alacağı önlemlerde aşırıya kaçarak bunu engellemesi doğru olmaz. Ama kurumsal yatırımcıların çeşitli sebeplerle talep göstermediği, bireysel yatırımcıların da doğru düzgün bilgilendirilmeden ve yüksek kaldıraçlı spekülasyondan hep kazanacaklarını düşünerek girdiği piyasada küçük yatırımcıyı korumaya çalışması son derece doğrudur. Bir an evvel de yapılmalıdır. En kaliteli ve profesyonel risk yönetimlerine sahip bankaların bile kaldıraçları 7-8 kat ile sınırlandırılırken bu tür piyasalarda 100 kata varan kaldıraçları göz ardı etmek olmaz. Bu, doğrudan küçük bireysel yatırımcıların kaldıraçları kısıtlanarak olabilir. Kaldıraç ne kadar az olursa teminatlarının sıfırlanma olasılığı o kadar azalacak ya da süresi uzayacaktır. Ya da küçük yatırımcının teminatının belgelediği gelirin çok küçük bir kısmı olması şartı aranabilir. Ya da kaldıracın işlem yaptıkça artırılmasına izin verilebilir çünkü yatırımcı işlem yaptıkça piyasayı tanıyacak ve nasıl çalıştığını, ne tür riskleri olduğunu öğrenecektir. Ne yapılırsa yapılsın, yüksek kaldıracın küçük yatırımcılara göz göre göre vereceği zarar engellenmelidir.
Geçtiğimiz hafta, basında, forex piyasasında SPK’nın kaldıraç oranları ile yeni düzenlemelere gideceği haberi yer aldı. Birkaç satırla geçiştirilen bu haber aslında çok önemli ve gerçekten bir an evvel el atılması gereken bir konu. Forex piyasası, birkaç yüz dolarlık küçük teminatlarla hesap açılarak cep telefonlarından dahi günün her saati döviz alınıp satılabilen bir piyasa. Normalde bir banka hesabında bin doları olan biri ancak o kadar işlem yapabilir. Örneğin, tanesi 1,25 dolara ancak 800 Euro satın alabilir. Forex piyasasının en önemli farkı hesap sahibine bunun 100 katı gibi çok daha üzerinde miktarlarda alım satım imkânı, yani kaldıraç sağlıyor olması. Hesapta sadece bin dolar bile olsa 100 bin dolarlık işlem yapılabiliyor ve örneğin tanesi 1,25 dolardan 80 bin Euro satın alabiliyor (komisyon hariç). Kur 1,25’ten yukarı giderse iyi. Örneğin, kur 1,2625’e çıktığında hesap sahibinin elindeki Euro’ların değeri 101 bin dolara çıkıyor. Satarsa bin dolar ya da (hesabını bin dolar ile açtığı için) %100 kazancı cebine koymuş oluyor. Zaten bu piyasaların reklamları hep böyle kazanılan örneklerle yapılıyor. Ama kur bir anda 1,2375’e inerse, ki bu birkaç dakika içinde dahi olabilir, bin dolar kaybediliyor. Hesabın bulunduğu şirket de anında zararı teminattan tahsil ederek hesabı sıfırlıyor. Spot döviz piyasasında dünyada günde net 2 trilyon dolarlık döviz alınıp satılıyor. Bu kadar yüksek işlem hacminde kısa vadede kurların istikrarlı bir şekilde hangi yöne gideceğini öngörebilmek imkânsız. Çok talihli bir hesap sahibi birkaç kez doğru tahmin yapabilir elbette. Ama muhakkak surette bir sonrakinde yanılır. Yanıldığı zaman da eğer yüksek kaldıraçlı işlem yapıyorsa hesabı sıfırlanır. Küçük yatırımcı sürekli olarak kuru doğru bilemeyeceğine göre ve birkaç kez kazandıktan sonra da piyasadan çıkma basiretini gösteremezse hesabını büyük olasılıkla sıfırlayacaktır. Kaldıraç olmasa sorun yok çünkü hesabını sıfırlama tehlikesi yok. Yatırımcı piyasa beklentisinin tersine geliştiğinde bekleyebilir. Euro aldığında kur yükselse bile yeniden düşene kadar bekler ve düştüğü zaman satarak kazanmış olur. Ama 100 bin dolar yerine bin dolarla bu işi yaptığında çok daha az kazandığı için cazibesi (ve aracı kurumun komisyon kazancı) azalır. Elbette bu tür piyasaların faydalı yanı da var ve zaten o nedenle izin veriliyor. Belli bir döviz cinsi borcu ya da alacağı olanların düşük bir teminatla kurdaki değişimlere karşı kendilerini korumaya almalarına imkân tanıyor. Örneğin, alacağı dolar, ödemesi Euro olan bir şirket bu piyasada bugünkü kurdan dolar satıp Euro alarak dolar/Euro kurundaki değişime karşı kendini koruyabiliyor. Çok düşük bir teminatla yüksek kaldıraç mümkün olduğu için bu pozisyonu kolaylıkla ve ucuza alabilir. Bu tür koruma imkânının olabilmesi için birbirlerinin tersi ihtiyacı olan şirketlerin ya da bireylerin piyasaya girmesi gerekir. Spekülasyon amaçlı yatırım yapanlar da farklı pozisyonlar alarak bu amaca hizmet ederler. Yatırım stratejisi sadece genel beklentinin tersine hareket etmek olan yatırımcılar vardır. Ama bu piyasalarda kurumlara ya da kurumsal yatırımcılara hizmet vermek asıl amaç olmalıdır. Çünkü onlar, işlerini profesyonelce yaparlar. Bu tür kurumların bünyelerinde risk yönetim birimleri bulunur. Korunma amaçlı da olsa spekülasyon da olsa hangi durumlarda teminatlarını kaybedebileceklerini ve bunun da kurumlarına nasıl bir zarar vereceğini önceden hesaplarlar. Ona göre de önlemlerini alırlar. Forex piyasaları daha ziyade spekülasyon amaçlı olsa da Vadeli İşlemler Borsası (VOB) aslında finansal risklere karşı koruma amaçlı ortaya çıkmış bir piyasadır. Ama o da zamanla kurumsal yatırımcılardan ziyade spekülasyona dayalı hareket eden küçük yatırımcılardan talep gördü ve amacından uzaklaştı. Sadece bir koyup yüz alma tarafından olaya yaklaşan küçük yatırımcılar kısa sürede teminatlarını sıfırladılar. Bu durum, son yıllarda VOB’a olan ilginin durmasında ve piyasanın gelişememesinde önemli rol oynadı (Grafik). Korunma ihtiyacının ve kaldıracın önemli faydalarının olduğu bu tür piyasalarda regülatörün alacağı önlemlerde aşırıya kaçarak bunu engellemesi doğru olmaz. Ama kurumsal yatırımcıların çeşitli sebeplerle talep göstermediği, bireysel yatırımcıların da doğru düzgün bilgilendirilmeden ve yüksek kaldıraçlı spekülasyondan hep kazanacaklarını düşünerek girdiği piyasada küçük yatırımcıyı korumaya çalışması son derece doğrudur. Bir an evvel de yapılmalıdır. En kaliteli ve profesyonel risk yönetimlerine sahip bankaların bile kaldıraçları 7-8 kat ile sınırlandırılırken bu tür piyasalarda 100 kata varan kaldıraçları göz ardı etmek olmaz. Bu, doğrudan küçük bireysel yatırımcıların kaldıraçları kısıtlanarak olabilir. Kaldıraç ne kadar az olursa teminatlarının sıfırlanma olasılığı o kadar azalacak ya da süresi uzayacaktır. Ya da küçük yatırımcının teminatının belgelediği gelirin çok küçük bir kısmı olması şartı aranabilir. Ya da kaldıracın işlem yaptıkça artırılmasına izin verilebilir çünkü yatırımcı işlem yaptıkça piyasayı tanıyacak ve nasıl çalıştığını, ne tür riskleri olduğunu öğrenecektir. Ne yapılırsa yapılsın, yüksek kaldıracın küçük yatırımcılara göz göre göre vereceği zarar engellenmelidir.